Hortiterapia, znana również jako terapia ogrodem, to dziedzina, która łączy naturalne środowisko z celowym działaniem terapeutycznym. Jej skuteczność od lat wykorzystywana jest w pracy z osobami z niepełnosprawnościami, seniorami, osobami w kryzysie psychicznym, z doświadczeniem wykluczenia czy przebywającymi w placówkach opiekuńczych i edukacyjnych.
W centrum tej metody znajduje się człowiek – jego potrzeby, potencjał i możliwości rozwoju – a narzędziem staje się kontakt z żywą roślinnością, rytmem przyrody i pracą w ogrodzie. Hortiterapia nie wymaga wcześniejszego doświadczenia ogrodniczego. Najistotniejsze jest świadome włączenie elementów ogrodnictwa w proces terapeutyczny lub edukacyjny, co tworzy przestrzeń do regulacji emocji, wzmacniania poczucia sprawczości, budowania uważności i wspólnoty.
Mechanizmy działania hortiterapii i spektrum zastosowań
Hortiterapia wykorzystuje mechanizmy oparte na biofilii – naturalnej tendencji człowieka do nawiązywania relacji z przyrodą. Kontakt z roślinnością i środowiskiem ogrodu wpływa na układ nerwowy, zmniejszając poziom kortyzolu, stabilizując ciśnienie krwi i wspierając działanie układu przywspółczulnego. Skutkiem jest głębszy relaks i obniżenie poziomu pobudzenia fizjologicznego.
Z perspektywy psychologicznej, działania ogrodnicze sprzyjają koncentracji i redukcji napięcia emocjonalnego. Czynności takie jak sadzenie, pielęgnacja czy zbiór plonów są przewidywalne i rytmiczne, co stabilizuje uwagę i zwiększa poczucie bezpieczeństwa. Efekty widoczne w czasie rzeczywistym wzmacniają motywację, poczucie wpływu oraz sprawczości, istotne w pracy z osobami z obniżonym poczuciem własnej wartości lub trudnościami adaptacyjnymi.
Hortiterapia znajduje zastosowanie w szerokim zakresie praktyk terapeutycznych i wspierających. Praca z roślinami wspomaga procesy rehabilitacyjne u osób z niepełnosprawnościami, stymuluje funkcje poznawcze u seniorów i wspiera samoregulację emocjonalną u dzieci oraz młodzieży z doświadczeniem kryzysu. Ogrody sensoryczne pomagają w organizowaniu bodźców osobom z nadwrażliwością lub deficytami integracji sensorycznej. Z kolei aktywność ogrodnicza realizowana w grupie sprzyja nawiązywaniu relacji, wspiera komunikację i rozwija umiejętności współpracy.
Specyfika pracy i rola profesjonalnego przygotowania
Aby hortiterapia była efektywna, musi wyjść poza ramy spontanicznego kontaktu z naturą i przyjąć formę terapii formalnej, z jasno określonymi celami, metodami i ewaluacją procesu. Terapeuta ogrodowy nie jest ogrodnikiem, a specjalistą łączącym wiedzę z zakresu psychopedagogiki, psychologii rozwojowej i nauk ogrodniczych. To on odpowiada za projektowanie terapeutyczne przestrzeni (np. dostosowanie wysokości grządek do osób na wózkach, wybór roślin o specyficznych właściwościach sensorycznych lub symbolicznych) oraz za adaptację zadań ogrodniczych do indywidualnych możliwości i celów terapeutycznych każdego uczestnika.
Skuteczność oddziaływania zależy od spójnego programu terapeutycznego, w którym każda aktywność ogrodnicza posiada jasno określoną funkcję wspierającą. Zbieranie liści, pielęgnacja rabat, tworzenie kompozycji florystycznych – wszystkie te działania nabierają wartości terapeutycznej w kontekście wcześniej zdefiniowanych celów i indywidualnej pracy z uczestnikiem.
Kto może prowadzić zajęcia z hortiterapii?
Wobec rosnącego zainteresowania tą metodą wśród pedagogów specjalnych, psychologów, logopedów oraz terapeutów zajęciowych, niezwykle istotna staje się kwestia profesjonalizacji kadr. Aby zapewnić wysoką jakość świadczonych usług i bezpieczeństwo uczestników, niezbędne jest uczestnictwo w specjalistycznych szkoleniach i kursach z hortiterapii. Właściwy dobór działań hortiterapeutycznych wymaga bowiem pogłębionej wiedzy z zakresu psychologii, integracji sensorycznej oraz fizjologii wysiłku. Tylko certyfikowany specjalista jest w stanie trafnie ocenić, czy dana aktywność – przykładowo przesadzanie roślin czy praca z wilgotną ziemią – przyniesie uczestnikowi efekt uspokajający, czy może wywołać przeciążenie sensoryczne lub nadmierną reakcję emocjonalną.
Z tego względu poszerzanie kompetencji o obszar hortiterapii stanowi istotne uzupełnienie warsztatu zarówno dla pedagogów, jak i terapeutów, opiekunów czy pracowników socjalnych. Umiejętność świadomego włączania środowiska przyrodniczego w proces wsparcia otwiera nowe możliwości działania – zwłaszcza w pracy z osobami wymagającymi podejścia zindywidualizowanego, uwzględniającego potrzeby emocjonalne, poznawcze i społeczne. Praktyka ta z powodzeniem wykorzystywana jest także w placówkach opieki długoterminowej, w reintegracji społecznej, a także w działaniach profilaktycznych i resocjalizacyjnych
